W naukach biolo-
gicznych i humanistycznych twierdzenia określające cechy rodzajowe, gatunkowe lub
typowe pewnych przedmiotów. TakŜe w logice stosuje się metodę opisu analitycznego,
by usystematyzować pewne metody badań naukowych, uŜyteczne w róŜnych dyscypli-
nach. Rezultatami takiego opisu są określenia: związków zdaniowych, odmian defini-
cji, podziałów logicznych, wnioskowań itp.
4.2. Przebieg opisu analitycznego. Wychodząc od opisywanego przedmiotu, ujmu-
jemy go jako reprezentanta pewnego ogółu, by dojść do twierdzeń ogólnych o apodyk-
tycznej oczywistości. Nie jest to uogólnianie indukcyjne. Niektórzy widzą tu akt swo-
istej intuicji. (Platon - noesis, Arystoteles - epagogé = akt intelektualnego dojrzenia te-
go, co ogólne.)
Akt uogólnienia w opisie analitycznym ma podstawę w analizie własności opisy-
wanego przedmiotu, a dokonuje się przez wybór spomiędzy nich niektórych elemen-
tów. Ustalając cechy rodzajowe lub typowe opisywanego przedmiotu (np. zjawiska
psychicznego, rozumowania itp.) dokonujemy uogólnienia przez wybór niektórych
cech dających się wyodrębnić. Wybór taki nie zawsze jest trafny, a uogólnienie wła-
ściwe; do poprawnego rezultatu dochodzi się drogą prób i błędów. (W metafizyce ła-
twiej dokonywać takiego opisu, bo bierze się pod uwagę cechy elementarne - J.H.)
Konieczność prawdziwości opisu analitycznego pochodzi stąd, Ŝe dostarcza on de-
finicji analitycznej opisywanego przedmiotu przez jego cechy gatunkowe lub typowe;
opis jest tedy zarazem analizą znaczenia nazwy opisywanego przedmiotu. Jak kaŜda
definicja, opis analityczny wyklucza a priori przypadki odmienne lub wprowadza do-
datkowe zastrzeŜenia wyjaśniające odstępstwa.
4.3. Opis analityczny, będąc definicją realną (tj. wiąŜąc się z rzeczywistością empi-
ryczną, którą stara się odwzorować), zawiera twierdzenie egzystencjalne (istnieje


J. Herbut, Elementy m.f.,09-11-27

- 30 -
przedmiot, którym mowa). Jego poprawność wymaga przeto spełniania dwóch warun-
ków: (1) prawdziwości w stosunku do opisywanego egzemplarza; (2) typowości tego
egzemplarza (ma on reprezentować istotne własności desygnatów nazwy, której zna-
czenie określamy w opisie). „Opis analityczny pełni rolę podstawową w kaŜdej dzie-
dzinie badań, która operuje materiałem empirycznym. Jest on konieczny dla dwóch ce-
lów: dla określenia podstawowych terminów i dla uporządkowania przez klasyfikację
lub uszeregowanie przedmiotów badanego zakresu. Tę podwójną rolę pełni opis anali-
tyczny dzięki swemu charakterowi definicji realnej (...) W badaniach filozoficznych
zaś, w których stawiamy sobie za zadanie rozwikływać zagadnienia najtrudniejsze, ja-
kie nasuwa rzeczywistość, jest metoda opisu analitycznego najpewniejszą, jeŜeli nie je-
dyną metodą, która daje widoki osiągnięcia wyników moŜliwie obiektywnych i o trwa-
łej wartości. Zarazem jest ona jedną z niewielu metod filozoficznych, które mogą być
przedmiotem systematycznego ćwiczenia dla kaŜdego, kogo pociągają zagadnienia fi-
lozoficzne”. (CzeŜowski, O metodzie opisu analitycznego, 68-76).

IV.3. Poznawanie intuicyjne 1. Uprawomocnienie intuicji (oglądu stanu rzeczy) . Doświadczenie w najszer-
szym pojęciu jest bezpośrednim i oglądowym kontaktem poznawczym z czymś od aktu
poznania róŜnym i od niego niezaleŜnym co do istnienia lub własności. Przy takim ro-
zumieniu doświadczenia akty intuicji są jednym z kilku jego rodzajów. Jak moŜna
uprawomocnić ( justify) rezultaty przynajmniej niektórych odmian aktów intuicji, czyli
zyskać pewność, Ŝe dostarczają one sądów prawdziwych?
1.1. Wedle Arystotelesa podstawowe twierdzenia wiedzy naukowej powstają przez
ujmowanie intelektem istotowych właściwości rzeczy (ich ‘niepodzielnej formy’).
Znając gatunkowe istoty rzeczy, moŜemy je opisywać zyskując w ten sposób ich defi-
nicje realne (dokładniej mówiąc: ich definiensy, przyporządkowane następnie potocz-
nym nazwom gatunkowym rzeczy). Do takich definicji-twierdzeń, stanowiących prze-
słanki wnioskowania sylogistycznego, dochodzimy po obserwacjach jednostkowych
rzeczy, z nastawieniem na dojrzenie ich elementów wspólnych. Jednak same obserwa-
cje nie dosięgają ogólnych istot; do tego niezbędny jest akt intuicji dokonywany przez
intelekt ( nus), dostarczający wiedzy oczywistościowo prawdziwej.


J. Herbut, Elementy m.f.,09-11-27

- 31 -
Argumentacja za tym fundamentalistycznym stanowiskiem jest dwojaka. W
Analitykach Wtóryc h (i;3) Arystoteles wychodzi od niewątpliwego dlań faktu istnienia
wiedzy naukowej, złoŜonej z twierdzeń koniecznie prawdziwych. Liczne twierdzenia są
wywnioskowane dedukcyjnie z przesłanek uprzednio przyjętych. Te twierdzenia-
przesłanki mogą być znowu wydedukowane z przesłanek uprzednich. Ale jeŜeli ma
powstać wiedza zawierająca twierdzenia konieczne, a nie jedynie warunkowe, to cofa-


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   
 
  drogą i drugą potęgą czasu swobodnego spadania ciał (Galileusz); o rozszerzalności cieplnej dla ciał o określonym współczynniku rozszerzalności itp...
Pomodliłem się do każdego boga jaki istniał bym był w wstanie wkurzyć tę kobietę do granic możliwości.